Dönəm-dönəm rus bölməsi (bundan sonra: rus-sektor), rus dilli məktəblərin bağlanması ilə bağlı söhbətlər gündəmə gəlməkdədir. Bu məqalədə də məhz bu məsələyə daha ətraflı baxılacaqdır. Öncəliklə onu deyim ki, rus-sektoru bağlanmalıdırmı ? – Bəli. Bu sualın cavabının izahına ən sonda qayıdacağıq. İndi isə başlayaq mövzunu içindən parça-parça analiz etməyə.

Buradakı əsas məsələ təkcə rus sektorlarının bağlanması deyil. Əsas məsələ verilməli olan sualdır: nəyə görə Azərbaycan bölməsinə (bundan sonra: az-sektor) nisbətən rus-sektor oxumağa (məsələ DİM balı yox, dünyagörüşü inkişaf etdirən, həqiqi bilik verən ümumi kitab oxunması) daha çox etik-mədəni davranışa, daha artıq ictimai aktivliyə, modernliyə meyilli olurlar. Bunun əsas cavabı budur: rus-sektorunda təhsil alan uşaqların çoxsunun valideynləri təhsilli, hansısa səviyyədə, müstəvidə elit mütəxəssis (elit kəliməsi burada şərti olaraq işlənmişdir) sayılacaq şəxslərdir. Bu şəxslərin də tərbiyə edib böyütdüyü uşaqlar, əlbəttə, kənd-rayon, məişət təfəkkürlü (qeyd: bu aşağılama deyil, obrazlı təşbeh, bədii ümumiləşdirmədir) valideynin verdiyi tərbiyə ilə eyni olası deyil. Həmin ailələrdə böyüyən uşaqlar gözünü açıb oxumağı, araşdırmağı, yüksək sosial şərtləri görərkən əks tərəfdə digəri kitab oxumağı görməz, etik davranış, dünyagörüş qısıtlı olar, maddi təminatlar aşağılığından çox zaman yüksək təhsil, keyfiyyətli sosiallaşma şərtləri qarşılanmaz. Digər məsələ də hətta ailəsi elit sayılmayacaq şəxslərin uşaqları orada oxuduqda həm müəllim çevrəsindən, həm digər uşaqların yaratdığı mühitlə əlaqədə olduğundan müəyyən dərəcədə də olsa müsbət irəliləyiş əldə edirlər.

Digər yandan az-sektor müəllimləri ənənəvi azərbaycanlı toksik-mental şüurunun arxiteplərini uşaqlara diqtə etsə də rus sektorda nisbətən, ya da tamamən vəziyyət fərqli olur. Uşaqları daha azad və şəxsiyyət kimi tərbiyə edərək onları natamamlıq kompleksindən, özünə qapanmadan, şüuru, düşünməni iflic edən əxlaqi konservativlikdən və s. neqativ hallardan uzaq saxlaya bilirlər. Nəticədə həmin uşaq daha olğun hərtərəfli şəxsiyyət kimi yetişir və infantillik xeyli ölçüdə görünmür. Həmçinin uşaq bağçalarında da oxşar hallara rast gəlmək mümkündür.

Ənənəvi azərbaycanlı ailəsi qızının sevgilisi olduğunu bilsə əlinə balta alıb birinci qızının, ikinci oğlanın ardıyca düşərkən rus və yaxud rus-sektor təhsilli şəxslərdə bu daha mülayim bir görüntü ilə müşahidə edilir. Rus sektorunun geyimi onun şən, əyləncə dolu, yaşam dolu səmimi rəngarəng və fərdi azadlığa meyilli daxili aləmini açarkən az-sektorun geyimi tünd qara, monoton və depressiv rənglərlə onun içindəki zülmətin, kibirin, sərhədlərin, ictimai köləliyin (mentalitet köləliyi), streotiplərin, önyarğıların, dedi-qoduların, rəngini özündə ehtiva etməkdədir. Həmin azərbaycanlı küçədəki özündən fərqli geyinən, saç saxlayan birinə söz atarkən, dava edib xəsarət yetirməyə çalışarkən eynən məktəblərdə öyrədildiyi kimi konnservativ narrativlərə uyğun olaraq “Azərbaycanlı kişisinə” yaraşan “qeyrət-namus qoruma” missiyasın yerinə yetirərkən rus-sektor üçün bu vəziyyət nisbətən və ya xeyli dərəcədə müsbət anlamda fərqlidir. Çünki rus-sektorunda təhsil almış adamın həm də müəllim və ailəsindən savayı izlədiyi filmdən oxuduğu kitabdan tutmuş istiqaməti Rusiyadır, bu da hansı Rusiya ki, nə qədər geriçi olsa da belə özündə avropalılıq izlərini daşımaqdadır. Ən azından azərbaycanlı Novruzəlinin prototipində olduğunda rus həmin azərbaycanlıya oxuma-yazma verən Çar Pyotorun prototipində idi, hansı ki, məhz Pyotordan başlayan Avropanın tərəqqilərini təqlidetmə vasitəsilə də olsa əldəetmə yolu tutulmuşdu. Rəqabət Avropa ilə idi.

Qısaca buradan da keçid etməli olduğumuz məsələ dillə bağlıdır. Azərbaycan hökumətinin əxlaqsızlıq və yarıtmazlığından bu gün Azərbaycan dilində (daha doğrusu Azərbaycan türkçəsi) heç bir ciddi akademik nəşrlər tapa bilməzsiniz, hətta kitab oxuma göstəriciləri və alışqanlıqları çox da ürəkaçan olmayan qonşumuz-qardaşımız Türkiyə ilə müqayisədə Azərbaycanda tərcümə nəşrlər sadəcə okeanda bir damcı sudur. Az-sektor azərbaycanlı peyk antenaların sayəsində Anadolu türkçəsini öyrənməsə idi bu gün Azərbaycan türkçəsini bilməklə sadəcə 3-5 akademik kitabla yetinəcəkdi (onların da tərcüməsi google-translate proqramının etdiyindən fərqlənmir) qısacası, ətraf aləmdən, qloballaşan dünyadan, qlobal informasiya axınından izolyasiya olmuş şəkildə yaşayacaqdı. Lakin, rus dilli azərbaycanlı zəngin ümumbəşəri və fəlsəfi ağırlığı olan rus ədəbiyyatı daxil həmçinin rus dilindəki digər mənbələrə də asanlıqla çıxış imkanı əldə etməkdədir.

Universitetlərin dərs materialını öz dilində tapa bilməyən azərbaycanlı öz uşağını az-sektora qoyarmı, yaxud qoymalımı? Məsələn, Azərbaycanın youtube seqmentində bəlkə də bir əllə sayılacaq qədər maarifləndirici, faydalı (onların da keyfiyyəti sual altındadır) kanallar varkən, həmən şəbəkənin rus bölməsində minlərlə belə kanallar tapmaq olar, keyfiyyətləri də xeyli ürəkaçıcı. Yaxud hansısa məsələ barədə Google-un Azərbaycan türkçəsindəki bölməsini istifadə edərək nə dərəcədə yaralı barmağına əlac tapa bilərsən? Halbuki, rus dilində nəinki google sənin köməyinə yetəcək, hətta müxtəlif önəmli məsələlərdə ixtisaslaşmış saytlar belə tapmağın mümkündür. Anadolu türkləri terminləri öz dillərinin daxili quruluşuna uyğun formada öztürkçələşdirərək yeni sözlər yaratmaqla dili daimi yeni və inkişafda tutarkən bir qisim azərbaycanlının işi isə türkiyəlini axmaqcasına ələ salaraq Anadolu türkçəsinin deyil də, bəlkə də 70-80 faizi ərəb-fars sözlərindən və qısıt lüğət tərkibindən ibarət olan Azərbaycan dilinin əsl türkçə olduğunu, sinəsini Şimpanzelər kimi qabardıb da səsləndirərək fəxr edər. Halbuki, dilin yaradıcısının məhz mövcud xalq olduğunu və xalqın yaşamı, təsərrüfat qaydaları, şüuru dəyişdikcə dilin də dəyişməsinin, yaxud yenilənməsinin, genişlənməsinin labüd olduğunu anlamaz. Çünki konservativ narrativlərlə böyüdülən azərbaycanlı hər sahədə olduğu kimi bu sahədə də inkişafı, tərəqqini, yenilənməni “şeytan əməli” sayar. Xülasə, bütün bunlar rus dilli azərbaycanlının inkişaf etməsində ciddi imkanlar sağlayarkən az-sektor azərbaycanlı üçün imkanlar məhdud olmuşdur, bu da onun inkişafında öz mənfi təzahürünü göstərmişdir.

İndi isə son hissəyə keçid edərək gələk mövzunun başındakı məsələyə. Mən rus-sektorların qeyd-şərtsiz bağlanmasını qeyd etdim. Mənim əsaslandıracağım izah bundan ibarətdir: birincisi, məsələnin ən primitiv tərəfi budur ki, özünə hörmət edən, suveren, müstəqil olduğunu iddia edən heç bir ölkədə dövlət hesabına (özəl olması mümkündür) başqa bir ölkənin (hətta bu ölkənin işğalçı bir imperiya olmasını nəzərə almasaq da belə) dilində məktəblər ola bilməz. İkincisi, rus dili bölmələri və məktəblərinin Rusiya üçün Putinin də dediklərini nəzərə alanda önəmli yerə sahib olduğu bir daha təsdiqini tapır. Çünki Rusiya bir imperiyadır, bu onun bütün davranışlarında özünü biruzə verməkdədir. Post-sovetlər onun gözündə və təəssüf ki, praktiki əməlində də onun arxabağçasıdır. Hər bir imperiya öz dilini yaymağa çalışır, çünki dil informasiya vasitəsidir. Dil “soft power” dediyimiz yumşaq güc ilə digər əraziləri, xalqları öz orbitində saxlamaq üçün önəmli vasitədir. Dil ideoloji işin, təbliğatın aparılması üçün də əsas vasitədir. Rus kitablarını oxuyaraq, rus kinolarını, verilişlərini izləyərək, rus saytlarından xəbərləri təqib edərək və s. ilə gününü keçirənlərin böyük qisminin rus ideoloji propaqanda təsirinə düşməsi qaçınılmazdır.

Dil insanın ruhudur və bir toplumun dili yabancıdırsa demək onun ruhu da yabancıdır. Bu baxımdan da rus dili məsələsiylə bağlı problem geopolitikdir, bunun geopolitik bir məsələ olması da Rusiyanın Krım məsələsində, Moldova məsələsində və s. müstəvilərdə rus dilli əhalidən istifadə etməsi ilə dəfələrlə sübut olunmuşdur. Həmçinin bəhs edilən bu kontekstdə Rusiya konstitutsiyasındakı son dəyişiklikdən sonra SSRİ varisliyinin hüquqiləşdirilməsi ilə müəyyən daxili hüquqi alət də yaradılmışdır. Bu baxımdan da ideoloji fundament daxil bütün anlamlarda suveren qalmaq istəyən Azərbaycan vaxt itirmədən rus bölmələrini ləğv etməldir. Rus dilli məktəblər yalnız və yalnız özəlləşdirilmiş halda sahibkarlıq tələblərinə uyğun formada istifadə bilər necə ki, fransız məktəbi, Britaniya məktəbi kimi. Rus dilinin aidiyyəti olmadan iş elanlarında bir tələb kimi qoyulması da şübhəsizi ki, məhz Rusiyanın imperial təkidinin nəticəsində gerçəkləşmişdir. Təbii ki, bugünkü hökumətin Azərbaycan türkçəsinə belə aşağılayıcı yanaşması da onun Moskva ilə bağlı köklərində gizlidir. İndi gələk bu prosesin necə olacağına? Necə mümkün olacaq ki, rus-sektorlar ləğv edilərkən yuxarıdakı saydığımız neqativ hallarla üzləşməyək. Hər şey çox bəsitdir əslində. Daha doğrusu gediləsi istiqamətin müəyyən edilməsi bəsitdir, yol özü uzun və keşməkeşli olsa da. Yol budur: kütləvi şəkildə Azərbaycan türkçəsinə tərcümə edilərək külli miqdarda akademik və bədii kitablar nəşr edilməli, özəl nəşriyyatlar dövlət tərəfindən xüsusi proqramlarla stimullaşdırlmalı, Azərbaycan Universitetlərinin hər birində bütün sahib olduqları ixtisaslara uyğun modern və önəmli beynəlxalq kitabların, məqalələrin tərcümə və nəşr edilməsi işi başlanmalı və bu iş daimi olaraq davam etməli. Müstəqil bloqerlər, sayt rəhbərləri stimullaşdırılaraq Azərbaycan türkçəsində internet saytlarında ciddi kontentlərin yaradılması işinə başlamalı. İş yerlərində aidiyyətsiz rus dili tələbləri tamamən yığışdırılmalı və qadağan edilməli.  Və burada qeyd etməyi unutduğum daha bir çox işlər də görülməlidir, hansı ki, bunun üçün də bu yolu keçən ölkələrin (məs: Türkiyə) təcrübələrindən yararlana bilərlər. Bu baxımdan dilin ağıllı bir biçimdə yenilənməsi və lüğət tərkibinin genişləndirilməsi lazımdır. Bu məsələdə Türkiyəli alimlərin ortaq iştirakı mütləqdir. Bütün bu proseslər zamanı ən pis variant kimi yalnız müvəqqəti şəkildə ingilis dilli bölmələrin yaradılması da mümkün haldır.

Son olaraq onu qeyd edim ki, burada olan bütün tənqidlər müqayisələr problemi ümumi şəkildə təsvir və izah etmək üçün ümumiləşdirmələrə əsaslanaraq aparılmışdır. Fərdi qayda da hər iki bölmədən olan insanların həm müsbət keyfiyyətləri, bilik və bacarıqları, həm də mənfi yöndəki çatışmazlıqları nəzərə alınmalıdır və bu istisna edilmir.